KrzyĹź czy pal?

Pisma wczesnochrześcijańskie i pogańskie

1. Stauros jako litera T lub X

   • Lucjan z Samostaty, pisząc około połowy II wieku w raczej satyrycznej pracy, "Judicium Vocalinum 12 odnosi się do litery tau: "Litera T wysługuje karę śmierci swym własnym kształtem, ktĂłry jest krzyĹźem i ktĂłry mu dał początek od kiedy litera wzięła nazwę sTAUros".

   • "To jest bowiem grecka litera Tau, nasza zaś T, ma wygląd krzyĹźa" (Tertulian, Przeciw Marcjonowi, Tertulian 1994, s. 134)

   • Tak Justyn skomentował fragment dzieła Platona Timaios: "Oto, co Platon czytał, ale czego nie rozumiał dokładnie. Biorąc krzyĹź za literę Chi orzekł, Ĺźe druga po Bogu najwyĹźsza Potęga rozpostarła się po całym świecie na kształt owej litery" (Justyn, Apologia I 60:1, PG 6:419)

   • Komentarz Orygenesa do Ez 9:3-6: "Trzeci natomiast, należący do tych, ktĂłrzy zawierzyli Chrystusowi, twierdził, Ĺźe według starej pisowni litera Tau przypomina swym kształtem krzyĹź i jest zapowiedzią tego znaku, ktĂłry chrześcijanie kreślą na czole" (Selecta in Ezechelem 9, Cyt za D. Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, Wa-wa 1990, s. 30)

2. Krzyż (stauros) jako dwie skrzyżowane belki Poniższe cytaty, w większości z greki, pokazują, że stauros również oznacza krzyż w sensie dwóch skrzyżowanych ze sobą belek.

   • Poganin Fronton (ur. 100) potwierdzał to, Ĺźe krzyĹź składał się z dwĂłch belek i Ĺźe Jezus umarł na nim, "Sprawują oni obrzędy religijne na cześć człowieka skazanego na śmierć i Ĺźe adorują belki krzyĹźa na ktĂłrym on zawisł..." (Minucjusz Feliks, Oktawiusz 9, Mowa w senacie).

   • Tertulian daje dokładny opis krzyĹźa z wyraĹşnym rozróşnieniem belki pionowej i poziomej: "Bo i w belce poprzecznej, ktĂłra jest częścią krzyĹźa, są końce nazwane tu rogami, a środkowa jego część, czyli pal, jest nazwana jednoroĹźcem. A więc dzięki tej właśnie mocy krzyĹźa i tymi swoimi rogami przewiewa i obecnie wszystkie ludy" (Tertulian 1994, s. 127)

   • W innym miejscu Tertulian rĂłwnieĹź wyraĹşnie rozgranicza pal i krzyĹź: "A ktĂłryĹź posąg nie powstaje z gliny, nalepionej dokoła krzyĹźa lub pala?" (Tertulian 1947, s. 59)

   • Uzasadniając, dlaczego chrześcijanie czczą krzyĹź a nie pal, Tertulian pisze: "Kiedy do drzewa jakiegoś ktoś się modli, to nie chodzi o wygląd zewnętrzny, bo jakość materii jest ta sama, nie chodzi o kształt drzewa, jeśli ono właśnie jest ciałem bĂłstwa. A jednak jak mało róşnią się Pallas Attycka i Ceres Faryjska od krzyĹźa, skoro bez swej właściwej postaci występują jako surowy pal i bezkształtne drzewo? Bo częścią krzyĹźa jest kaĹźde drzewo, ktĂłre stoi prosto. My w kaĹźdym razie czcząc krzyĹź modlimy się do zupełnego i całego Boga." (Tertulian 1947, Apologetyk 16:7, s. 75)

   • W innym miejscu Tertulian odnosi się do tego samego tematu: "My czcimy krzyĹź wraz z belką poprzeczną i wystającym siodełkiem. Wam natomiast naleĹźy się tym większa nagana, Ĺźe poświęcacie okaleczone i pozbawione gałęzi drzewo, ktĂłre inni poświęcili bĂłstwu w całości" (Tertulian 1983, Do pogan 1:12, s. 62)

   • Justyn (Palestyńczyk z urodzenia, ur. ok 100), krĂłtko po roku 135 opisuje z ogromną precyzją krzyĹź z Golgoty: wspomina go jako belkę wbitą w ziemię skrzyĹźowaną z inną na wysokości barkĂłw skazańca. Justyn, w swoim "Dialogu", dyskutuje z palestyńskimi rabinami, ktĂłrzy wcale nie zaprzeczają, Ĺźe Jezus umarł na krzyĹźu "rzymskim", a nie na zwykłym palu jak te, ktĂłrych uĹźywają Ĺťydzi do wystawiania na nich na pokaz martwych juĹź skazańcĂłw.

   • "Ziemi nie uprawia się bez krzyĹźa; kopacze nie podejmują się bez niego dzieła, podobnie jak rękodzielnicy na rĂłwni z rzemieślnikami, jak tylko uĹźywając tego kształtu wśrĂłd innych narzędzi" Aby zrozumieć, Ĺźe krzyĹź nie mĂłgł mieć tutaj kształtu pala wystarczy wiedzieć, jak wygląda radło. (Justyn, Apologia I, PG 6:411)

   • Minucjusz Feliks pisał: "Znak krzyĹźa w prostej formie widzimy na okręcie kiedy z pełnymi Ĺźaglami płynie, lub z wiosłami sterczącymi na boki posuwa się i kiedy się jarzmo nastawia ma formę krzyĹźa, tak samo kiedy człowiek z rozłoĹźonymi rękami w czystości serca Bogu cześć oddaje. Tak więc znak krzyĹźa jest podstawą dla naturalnych zjawisk i wyrazem waszych religijnych uczuć".(Minucjusz Feliks, Oktawiusz 29:8)

   • Oraz "Znak krzyĹźa tworzy przecieĹź sama z siebie konstrukcja okrętu, gdy wydęte Ĺźagle porywają go do przodu lub teĹź gdy przy podniesionych wiosłach utrzymuje się na powierzchni wody" (Minucjusz Feliks, Oktawiusz, w: Apologie 1988, s. 64)

   • Św. Ireneusz w poucza: "tak teĹź ukrzyĹźowany został w tych (czterech kierunkach), Syn BoĹźy, juĹź wcześniej według planu krzyĹźa oznaczony we wszechświecie". Por. Ef 3;18. (Wykłady Nauki Apostolskiej 34)

   • "I sam kształt krzyĹźa ma pięć końcĂłw lub pięć głównych miejsc, dwa w długości, dwa w szerokości i jeden w środku, na ktĂłrym spoczywa osoba przybita gwoĹşdziami" (Św Ireneusz w: Irenaues von Lyon, Epideixis. Adversus Haereses. Darlegung der apostolischen Verkundigung. Gegen die Haresien, B. 1-2, Freiburg 1993, s. 202)

3. Rogi jednoroĹźca

   • Tertulian przyrĂłwnuje ramiona krzyĹźa do rogĂłw jednoroĹźca lub byka: "Ojciec Mu błogosławi takĹźe w tych słowach: <Jego byk pierworodny - cześć Jemu! Jego rogi - rogami jednoroĹźca, nimi będzie przewiewał narody aĹź po krańce ziemi>>. Mowa tu oczywiście nie o przeznaczeniu [na ofiarę] nosoroĹźca jednoroĹźnego ani minotaura z głową byka o dwu rogach, ale o Chrystusie w nim oznaczonym, nazwanym bykiem z powodu dwojakiej dyspozycji: dla jednych srogim jako Sędzia, dla drugich łagodnym jako Zbawiciel. A rogi Jego uznane są za ramiona krzyĹźa" (Tertulian 1994, s. 127)

   • Tertulian w traktacie Adversus Iudaeos przyrĂłwnał piękno JĂłzefa Egipskiego do kozła o wspaniałych rogach jednoroĹźca; patriarcha stał się przez figurą Chrystusa -- Kozła, dla jednych surowego sędziego, a dla innych łagodnego zbawiciela. Jego rogi to końce krzyĹźa, podobnie jak w maszcie w ktĂłrym reja ma dwa końce jak krzyĹź a środkowy słup jest jednoroĹźny. (Tertullianus, Aduersus ludaeos, Cl. 0033(M), c. 10, 1. 41.)

   • PorĂłwnanie rogĂłw do ramion krzyĹźa bardzo się Tertulianowi podobało, bo na analogię tę powoływał się kilkakrotnie: "Bowiem i Chrystus w swoim czasie niĂłsł drzewo krzyĹźa, przylgnąwszy ramionami do jego rogĂłw" (Tertullianus, Aduersus ludaeos, Cl. 0033(M), c. 13, 1. 117.).

   • Analogii rogĂłw i krzyĹźa doszukiwał się rĂłwnieĹź w psalmach: "Jeśli jeszcze szukasz zapowiedzi Pańskiego krzyĹźa, jak głosi się Słowo BoĹźe o krzyĹźu Pańskim, potrafi chyba ci zadośćuczynić dwudziesty pierwszy psalm, zawierający całą mękę Chrystusa; głosi on juĹź wĂłwczas Jego chwałę, gdy mĂłwi: <>, a to są okropności właściwe krzyĹźowi. I ponownie, gdy błaga Ojca o pomoc, mĂłwi: <> - oczywiście od śmierci - <rogĂłw bawolich poniĹźenie (moje)>>. <> mianowicie od krzyĹźa godzącego we mnie swymi końcami" (Tertulian 1983, komentarz do PsalmĂłw 21:22, s.128-129)

   • Justyn Męczennik dopatruje się znaku krzyĹźa w najmniej oczekiwanych szczegółach Starego Testamentu: Oto na przykład MojĹźesz, błogosławiąc przed śmiercią synĂłw Izraela, przyrĂłwnał pokolenie Efraima i Manassesa do rogĂłw bawołu (Pwt 33,17). Św. Justyn nawet w rogach bawołu, dopatruje się zapowiedzi krzyĹźa, na ktĂłrym miał umrzeć Jezus: "Rogi bawołu nie oznaczają nic innego, tylko kształt czyli figurę krzyĹźa, w krzyĹźu bowiem stoi pionowo jedna belka, ktĂłrej wierzchołek ma kształt rogu. Do niej przymocowana jest belka poprzeczna, tak Ĺźe wydaje się, jak gdyby do tego jednego rogu dołączony był z kaĹźdej strony inny rĂłg". Zatem dla autora tego tekstu jest rzeczą oczywistą, iĹź narzędzie męki Jezusa stanowiły dwie skrzyĹźowane ze sobą belki.

   • "Rogami bowiem jednoroĹźca nikt nie moĹźe ani opowiedzieć, ani ukazać innej rzeczy lub figury, jak tylko krzyĹź. Słusznie jest on bowiem jedynym drzewem, ktĂłrego najwyĹźsza część wznosi się jak rogi. Kiedy zostanie połączona z drugim drzewem, ich obydwa końce wyglądają jak rogi. A jeden został umieszczony pośrodku, aby mogli na nim siedzieć ci, ktĂłrzy zostali ukrzyĹźowani" (Justyn, Dialog z Ĺťydem Tryfonem, PG 6 691, 694)

4. Postawa człowieka przy modlitwie Ta grupa cytatów również jednoznacznie opisuje wygląd krzyża (stauros), chociaż jest to robione poprzez interpretację Starego Testamentu. Uczniowie i wyznawcy żyjącego Jezusa nie spodziewali się jego śmierci i ukrzyżowanie było dla nich przykrym zaskoczeniem. Po śmierci Jezusa i braku nastąpienia Królestwa Bożego na ziemi zaczęto w Starym Testamencie poszukiwać proroctw, które miały niby przepowiadać śmierć Jezusa na krzyżu. O ile interpretacja wersów ze ST wydaje się naciągana, to wszystkie mają jednak punkt wspólny - wszystkie opisują kształt krzyża jako skrzyżowanie dwóch linii pod kątem prostym.

   • Modlitwę MojĹźesza podczas bitwy z Amalekitami (Wj 17:8-13) pisarze wczesnochrześcijańscy zinterpretowali jednoznacznie, porĂłwnując postać MojĹźesza z rozłoĹźonymi na boki rękoma jako krzyĹź (stauros).

     Tak opisywał to Justyn Męczennik (ur. 100) w "Dialogu z Żydem Tryfonem": "Gdy lud walczył z Amalekitami, a syn Nawego o przydomku Jezus dowodził bitwą, sam Mojżesz modlił się do Boga, mając ręce z obu stron rozciągnięte. Or i Aaron podtrzymywali je przez cały dzień, aby mu ze zmęczenia nie opadły. Jeśli bowiem Mojżesz choć trochę zmieniał tę figurę, naśladującą krzyż, naród ponosił klęskę. O ile zaś trwał w tej postawie, o tyle odnoszono zwycięstwo nad Amalekiem. Ten, co zwyciężał, przez krzyż zwyciężał. Zaprawdę nie dlatego wzrastała moc ludu, że Mojżesz tak się modlił, ale dlatego, że na czele bitwy było imię Jezusa, a ponadto dlatego, że Mojżesz wyobrażał znak krzyża".

   • A tak skomentował to Barnaba w swoim Liście z sprzed 130 r.: "Otóş Duch daje natchnienie sercu MojĹźesza, aby uczynił wyobraĹźenie krzyĹźa oraz Tego, ktĂłry na nim miał cierpieć. (...) Kiedy wyciągnął ręce, Izrael miał przewagę; ilekroć zaś ręce opuszczał, Ĺťydzi ponosili klęskę. Dlaczego? Ĺťeby poznali, Ĺźe nie mogą być zbawieni, jeśli nie będą pokładać w Nim nadziei". Barnaba widzi w tej pozie zapowiedĹş ukrzyĹźowania Jezusa. "Tak samo i jarzmo w zaprzęgu przypomina krzyĹź oraz człowiek, gdy wyciągnąwszy ręce, samą myślą czci Boga. W formie krzyĹźa bowiem mieści się pewien schemat naturalny" (Minucjusz Feliks, Oktawiusz, w: Apologie 1988, s. 64)

   • "A o krzyĹźu mĂłwi ponownie Izajasz tak oto: <> i to jest znakiem krzyĹźa" (Św. Ireneusz, Wykład nauki apostolskiej, KrakĂłw 1998, s. 86) "Wszystko, co wychodzi ze stajni i wypełza z nor, nie podnosi bezuĹźytecznie swoich paszcz ku niebu, lecz modli się, wydając dĹşwięki sobie właściwe. Nawet i ptaki powstające ze snu wznoszą się ku niebu i rozkładając na krzyĹź skrzydła zamiast rąk, mĂłwią coś, co wydaje się modlitwą" (Tertullianus, De oratione, Cl. 0007, c. 29, l. 31-34. Tłum za: Tertulian, O modlitwie, 28-29.)

   • Tertulian, w 197 roku mĂłwi, Ĺźe chrześcijanie, modląc się z rękoma wzniesionymi na wysokość barkĂłw i z otwartymi dłońmi, przybierają te samą pozę, co Jezus na krzyĹźu; dodając poetycko: "Nawet ptaki powietrzne, budząc się o wczesnej godzinie, wznoszą się ku niebu i z rozpostartymi skrzydłami w kształcie krzyĹźa, mĂłwią coś, co wydaje się być modlitwą".

   • "Z doświadczenia wiadomo, Ĺźe wygląd człowieka nie czym innym róşni się od zwierząt, jak tylko prostą postawą i tym, Ĺźe człowiek ma rozłoĹźone ramiona i z przodu na twarzy wystający nos, ktĂłry jako istocie Ĺźyjącej słuĹźy do oddychania, i nie ci innego owa postawa, jak formę krzyĹźa ukazuje" (Justyn, Apologia I pro Christianis, PG 6,411.)

   • "I kaĹźde stworzenie, by tak rzec, zostało napiętnowane tym znakiem ku swej wolności; dlatego ptaki, rozkładając skrzydła podczas swego lotu w przestworzach, przypominają kształt krzyĹźa; i sam człowiek go przedstawia, gdy rozłoĹźy ramiona" (Metody z Olimpu, Three Fragments from the Homily on the Cross and Passion of Christ.)

   • "Gdy bowiem Jakub błogosławił swych wnukĂłw (...) połoĹźył ręce na ich głowy, a następnie zmieniając je, przekładał je jedną na drugą tworząc krzyĹź obrazujący Chrystusa" (O chrzcie 8).

   • Komentując Iz 65:2 Ireneusz (ur. 140) pisze: "A o krzyĹźu mĂłwi (...) Izajasz tak oto: Wyciągałem ręce przez cały dzień do ludu niewierzącego i buntowniczego i to jest znakiem krzyĹźa" (Wykład Nauki Apostolskiej 79). CzyĹźby wyciągał ręce w gĂłrę?

   • Św. Ireneusz, biskup Lyonu, w połowie II wieku, przypatrując się w duchu wiary dwĂłm rozpiętym na krzyĹźu ramionom Zbawiciela, będzie mĂłwił, Ĺźe On w ten sposĂłb połączył ĹťydĂłw i pogan w jeden lud BoĹźy (Adversus haereses V, 17,4). O tym mĂłwi sam Jezus: "Ja, gdy z ziemi zostanę podniesiony, wszystkich przyciągnę do siebie" (J 12,32). Czy gest przyciągania do siebie nie polega na wyciągnięciu ramion na boki, a nie do gĂłry?

   • "Duch przemawiając w sercu MojĹźesza [polecił mu] uczynić coś, co miało być zapowiedzią krzyĹźa i Tego, ktĂłry miał cierpieć, poniewaĹź, mĂłwi, jeśli nie złożą w nim swej nadziei, będą na wieki zwalczani. MojĹźesz zgromadził więc [całą] broń na jeden stos pośrĂłd bitewnego zamętu, a stanąwszy wyĹźej wszystkich, wyciągnął ręce" (List Barnaby, w: Ojcowie Apostolscy 1990, s 126.)

5. Inne podobieństwa

   • ZapowiedĹş krzyĹźa zauwaĹźa św. Justyn takĹźe w sposobie przyrządzania baranka paschalnego, bo pieczono go na dwĂłch skrzyĹźowanych ze sobą roĹźnach: "Rozkaz, by baranka pieczono w całości, jest symbolem męki krzyĹźowej, ktĂłrą miał wycierpieć Chrystus. Baranka bowiem rozciąga się przy pieczeniu na kształt krzyĹźa. Jeden prosty roĹźen> przechodzi przez niego od dolnych członkĂłw aĹź do głowy, drugi przez grzbiet i do niego przywiązuje się nogi baranka".

   • Odtworzone rzymskie labarum

     "My krzyży nie adorujemy, nie zanosimy do nich modlitw. To wy możecie czcić drewniane krzyże jako części składowe waszych bóstw, ponieważ bóstwa z drewna uważacie za święte. Czymże też innym jak nie ozdobnymi i pozłoconymi krzyżami są wasze znaki wojskowe i sztandary? Wasze trofea nie tylko przypominają kształt prostego krzyża, ale wręcz rozpiętego na nim człowieka" (Minucjusz Feliks, "Oktawiusz" w: Apologie 1988, s. 64)

   • Podobnie pisze Tertulian: "Wszystkie te znaki na sztandarach wojskowych nagromadzone i porozwieszane to ozdoby na krzyĹźe; płócienne znaki jeĹşdĹşcĂłw i chorągwie to ubiĂłr na krzyĹźe" (Tertulian 1947, s 75)

   • Justyn Męczennik wszędzie widzi znak krzyĹźa: "On [krzyĹź] jest największym symbolem potęgi Chrystusa, jak okazuję się to takĹźe z rzeczy, ktĂłre podpadają naszemu wzrokowi. Istotnie, zaobserwujcie, czy we wszystkim, co istnieje we wszechświecie, jest rzecz, ktĂłra powstaje lub moĹźe utrzymać się bez tego kształtu. Nie moĹźna pruć wĂłd morza, jeĹźeli ta zdobycz, ktĂłra nazywa się Ĺźagiel, nie pozostaje na statku nienaruszona; nie orze się ziemi bez tego symbolu; chłopi i rzemieślnicy nie mogą wykonywać swej pracy, jeĹźeli nie uĹźywają narzędzi, ktĂłre odzwierciedlają ten kształt. Postać ludzka w niczym innym nie róşni się tak od nierozumnych zwierząt, jak przez to, Ĺźe jest wyprostowana i ma moĹźność rozciągania ramion (...). RĂłwnieĹź insygnia waszych sztandarĂłw i waszych trofeĂłw ukazują potęgę tego schematu: mĂłwię insygnia, z ktĂłrymi maszerujecie publicznie i ktĂłre ustanawiacie jako znak waszego imperium i waszej władzy, aczkolwiek czynicie to, nie będąc tego świadomi..." (Apologia I 55:3-6)

   • Literę T łączono z liczbą 300, natomiast liczbę 318 łączono z imieniem Jezusa. Liczbę tę wyraĹźano literami IHT: "Dziesięciu, ośmiu wyraĹźają litery J czyli 10 i H czyli 8 masz więc Jezusa, Ĺźe zaś krzyĹź w literze T, oznaczać miał łaskę przeto dodaje i trzystu - jasno więc wskazuje na Jezusa w dwĂłch literach, a na krzyĹź w trzeciej" (List Barnaby 9:8).

   • Analogicznie pisze Klemens Aleksandryjski: "Powiadają, Ĺźe znak KrzyĹźa Pańskiego ma kształt litery oznaczającej liczbę 300, a znowu, Ĺźe Jota i Eta wskazują na pierwsze litery imienia Zbawcy" (Klemens Aleksandryjski 1994, t. 2, s 161)

6. Pisma apokryficzne

   • W apokryficznej ewangelii Piotra jest werset potwierdzający słowa niewiernego Tomasza z Jana 20:25: "wtedy wyrwali gwoĹşdzie z rąk Pana" (6:21). GwoĹşdzie z rąk, a nie gwóźdĹş z rąk.

   • Łacińska wersja apokryfu "Zstąpienia do odchłani" opublikowane go w "Apokryfy Nowego Testamentu" t.1 pod red. M.Starowiejskiego, TN KUL Lublin 1986, na str.454 podaje: "Oni zaś czyniąc palcami znak krzyĹźa Chrystusowego". CzyĹź to nie ten sam znak, o ktĂłrym mĂłwili Cyprian i Cyryl?

   • W greckiej wersji tego samego apokryfu czytamy: "uczynili na twarzy znak krzyĹźa". Jaki znak? Pionowej kreski? Dalej w tym samym apokryfie: "Zbawiciel pobłogosławił Adama; kreśląc na czole znak krzyĹźa; to samo uczynił patriarchom, prorokom, męczennikom i praojcom". CzyĹźby Zbawiciel kreślił znak pala? Jeszcze dalej: "ognisty miecz ujrzał znak krzyĹźa". Czym znak krzyĹźa (stauros) odróşniał się od znaku pala (stauros)? Jak ognisty miecz odróşniał zwykły pal, jakich było pewnie pełno w okolicy, od pala służącego do skazania? CzyĹź nie po tym, Ĺźe ten drugi miał poprzeczną belkę?

   • W apokryfach przypisywanych św. Andrzejowi (przed 200 rokiem) moĹźna przeczytać jego wypowiedĹş na temat symbolu krzyĹźa. Pisze on, Ĺźe krzyĹź sięga do gĂłry łącząc się z niebem, tkwi w ziemii łącząc się z nią a ramiona krzyĹźa odpychają zło. "(...) one part of thee stretcheth up toward heaven that thou mayest signify the heavenly word (or, the word that is above) (the head of all things): and another part of thee is spread out to the right hand and the left that it may put to flight the envious and adverse power of the evil one, and gather into one the things that are scattered abroad (or, the world): And another part of thee is planted in the earth, and securely set in the depth, that thou mayest join the things that are in the earth and that are under the earth unto the heavenly things (...)" (Acts of Andrew. From ..The Apocryphal New Testament", M.R. James-Translation and Notes, Oxford, Clarendon Press, 1924.)

7. Krzyż w życiu pierwszych chrześcijan

   Ta grupa cytatów nie mówi wiele o kształcie krzyża, ale raczej o jego znaczeniu w życiu pierwszych chrześcijan. W większości wypadków teksty mówią o czynieniu znaku krzyża. Trudno sobie wyobrazić, jak można czynić znak pala. Czyżby był to znak pionowej kreski? Raczej nie - jaki był kształt znaku kreślonego na czole mówi Orygenes. Dlaczego zatem pisma mówią o krzyżu a nie linii, odcinku czy kresce? Podobny symbol znaczący i wyróżniający ludzi jest opisany w pismach apokryficznych o zstąpieniu do piekieł.

   • Tertulian kilkakrotnie podkreśla, Ĺźe symbol krzyĹźa powinien być dla chrześcijan powszechny: "trzeba tylko zrobić znak krzyĹźa" (Lekarstwo na ukłucie skorpiona 1), "Przy kaĹźdym kroku lub ruszeniu się z miejsca, przy kaĹźdym przyjściu i odejściu, przy wciąganiu obuwia, przy myciu się, przy stole, przy zapalaniu świateł, przy układaniu na spoczynek, przy siadaniu i przy kaĹźdej czynności dnia codziennego znaczymy czoło znakiem krzyĹźa" (De corona 3). Jak wyglądał krzyĹź o ktĂłrym mĂłwił Tertulian juĹź wiemy.

   • Hipolit Rzymski (ur. przed 170): "Starajcie się zawsze osłaniać swe czoło znakiem krzyĹźa. Jest to bowiem znak męki, dany przeciwko szatanowi, jeĹźeli ktoś czyni go z wiarą, a nie dla dogodzenia ludziom..." (Tradycja apostolska 42). Jak wyglądał znak krzyĹźa? CzyĹźby jak jedna prosta kreska? A moĹźe jak dwie przecinające się?

   • Św. Cyryl z Jerozolimy: "Nie wstydĹşmy się wyznać UkrzyĹźowanego! Ufnie uczyńmy znak krzyĹźa palcami na czole i na wszystkim, na chlebie, ktĂłry spoĹźywamy, na kielichu, ktĂłry pijemy, przy wejściu i wyjściu, przed snem kładąc się na spoczynek, przy wstawaniu, chodzeniu i spoczynku. Jest on wielką obroną: Nie muszą za niego płacić ubodzy, trudzić się słabi. Od Boga jest dany jako łaska. KrzyĹź jest znakiem wierzących, postrachem szatanĂłw. W krzyĹźu triumfuje nad nimi wierny, jeĹźeli się nim znaczy z ufnością. Na widok krzyĹźa przypominają sobie UkrzyĹźowanego. Lękają się Tego, ktĂłry smokowi starł głowę. Ceń tę pieczęć, a poniewaĹź jest darmo dana, tym więcej czcij Dobroczyńce" (Katecheza 13,36).

   • KrzyĹź jest centralnym symbolem wiary chrześcijańskiej (oprĂłcz śJ). Pierwszym działaniem w tle krzyĹźa jest znak krzyĹźa kreślony na czole podczas udzielania sakramentu chrztu i bierzmowania. JuĹź św. Cyprian (+258) znak ten wiąże z biblijną pieczęcią, oznaczającą przynaleĹźność do Boga i przeznaczenie do zbawienia (Do Kwiryna 2, 22).