KrzyĹź czy pal?

Kara ukrzyĹźowania w Imperium Rzymskim

Teksty greckojęzyczne używają terminu "stauros" zawsze w kontekście wykonywania kary. Kiedy jednak chodziło o karę nabicia na pal (nie przybicia do pala), wówczas zamiast "stauros" używane było słowo "skolops".

Wszystkie poniżej wymienione cytaty pochodzą z łaciny. W każdym przypadku używane było słowo "crux". Na określenie pala, także służącego do kary Rzymianie mieli osobne określenie: "palus", "stipes", "adminiculum" (kiedy jest używany jako podpora), "vallus" (kiedy jest używany jako przeszkoda, zwłaszcza do obwarowania "castra", obozów wojskowych). Jeżeli jest używany jako narzędzie tortury, autorzy klasyczni mówia: "ad palmn alligare"; "figere in palum" i nie używają terminu "crux", stosowanego właśnie do oznaczenia tradycyjnego "krzyża".

1. Seneka Poglądy Seneki na temat śmierci są dobrze znane, pozostawił on bowiem bogatą spuściznę literacką. Mimo iż nie zajmuje się szczegółowo techniką zadawania śmierci, to z jego tekstów można wiele się dowiedzieć.

   • I tak Rzymianie, wg Seneki, stosowali następujące rodzaje kary śmierci: ścinanie, topienie w worku, zrzucanie ze skały, powieszenie (takĹźe głową w dół), rozerwanie wozami, rzucanie dzikim zwierzętom, oraz nabijanie na pal (Ad Marc. 20:3, Epist 14.5) i krzyĹźowanie (Ad Marc. 20:3, De vita beata 19:3, De ira 1:2:2, 3:3:6)

   • O nabijaniu na pal i krzyĹźowaniu pisze w jednym zdaniu wyraĹşnie rozróşniając te dwa rodzaje śmierci: "jedni (...) zawiśli z głową zwrĂłconą do ziemi, drudzy nawleczeni na pale w ten sposĂłb, Ĺźe im one przebodły części wstydliwe inni ramiona rozpostarli na krzyĹźu" ("O pocieszeniu do Marcji" Ad Marc. 20:3). Jak wyraĹşnie widać z tego fragmentu, istniał pal, na ktĂłry człowiek był nabijany i krzyĹź na ktĂłrym rozkładał ręce. Co ciekawe, śJ przytaczają czasem ten fragment na poparcie tezy o palu, ucinając cytat na słowie "wstydliwe"...

   • W innym tekście rĂłwnieĹź wyraĹşnie odróşnia zadawanie śmierci przez nabicie na pal i przez rozpięcie na krzyĹźu: "MoĹźesz mnie rozpiąć na krzyĹźu lub postawić mi ostry pal, bym siedział na nim. CzyĹź warto zadawać sobie bĂłl wbijając się na pal, byle tylko odwlec troszeczkę (...) koniec męczarni?" (Listy moralne do Lucyliusza, 101:13)

   • Seneka daje takĹźe doskonałe rozróşnienie krzyĹźa i słupa: "Skoro usiłują oderwać się od krzyşów, do ktĂłrych kaĹźdy z was wbija swe gwoĹşdzie? JeĹźeli jednak muszą się męczyć na krzyĹźach, kaĹźdy z nich wisi na jednym słupie. Ci jednak, ktĂłrzy Ĺźyją na własną udrękę i spotwarzają tamtych, są rozpostarci na tylu krzyĹźach, ile namiętności ich dręczy i pęta" (...) "niektĂłrzy plują z krzyĹźy na swoich widzĂłw" (O Ĺźyciu szczęśliwym 19:3) - jak łatwo zauwaĹźyć, Seneka uĹźywa słowa "słup" jako podpory krzyĹźa, w sensie pojedynczego umiejscowienia krzyĹźa w ziemi.

2. Inni rzymscy literaci

   • Plautas w dziele Carbonaria opisał procedurę krzyĹźowania: "niech dĹşwiga swoje 'patiblulum' przez miasto, a następnie będzie przybity do krzyĹźa" - "patibulus ferar per urbem, deinde adfigar cruci".

   • Ten sam Plautas w komedii 'Mostellaria' opowiada o ukrzyĹźowaniu i mĂłwi wyraĹşnie o patibulum, na ktĂłre zostały rozciągnięte ręce skazańca; patibulum było niesione, potwierdza Plautas, przez samego cierpiącego aĹź na miejsce egzekucji. Opis niezwykle podobny do ewangelicznego.

   • Ponadto potwierdza, Ĺźe skazańca przybijano do krzyĹźa czterema gwoĹşdziami:

     Ubi sunt isti plagipatidae, ferritribaces viri, vel isti qui hosticas trium nummum causa subeunt sub falas, ubi quinis aut denis hastis corpus transfigi solet? ego dabo ei talentum, primus qui in crucem excucurrerit; sed ea lege, ut offigantur bis pedes, bis bracchia. Ubi id erit factum, a me argentum petito praesentarium. Titus Maccius Plautus, Mostellaria, I, IV, "Musaios".

   • O krzyĹźach wspomina teĹź Petroniusz: "zarządca prowincji kazał powiesić bandytĂłw na krzyĹźach" (Satyryki 111-12, ok. 61 r)

   • Poeta Horacy pisze na przykład o palu, ale, podobnie jak Seneka, pisze o nabijaniu na pal a nie palowaniu, jak chcą to widzieć śJ: "Ĺťyć mi dozwĂłl, choćbym w zapłatę na ostrym palu / Cierpieć miał męki" (Pieśń 2, księga II)

3. StaroĹźytni historycy o krzyĹźowaniu

   • Swetoniusz, piszący po łacinie, rozróşniał wyraĹşnie krzyĹź od słupa: "Jeszcze przedtem ukrzyĹźować kazał kopistĂłw, ktĂłrzy tę historię przepisali" (Domicjan 10); "Podskarbiego w przeddzień ukrzyĹźowania zaprosił do swej sypialni, przynaglił usiąść na łóżku obok siebie..." (Domicjan 11) "UkrzyĹźować kazał [Galba] pewnego opiekuna za to, Ĺźe otruł swego pupila, po ktĂłrym spadek z kolei jemu przypadał w udziale. Gdy patron upraszał o pewne względy w wymiarze kary, powołując się na to, Ĺźe jest obywatelem rzymskim, Galba (...) kazał zmienić i wystawić inny krzyĹź, o wiele wyĹźszy od innych i pomalowany na biało" (Galba 9). "Oto przebrany [Neron] w skĂłrę dzikiego zwierzęcia wypadał z klatki i rzucał się na organy płciowe mężczyzn i kobiet przywiązanych do słupa". Jak łatwo zauwaĹźyć, Swetoniusz zawsze w kontekście wykonywania kary śmierci uĹźywał słowa krzyĹź, nigdy zaś pal czy słup.

   • Rzymski historyk, Liwiusz, piszący jak Swetoniusz po łacinie, teĹź mĂłwi o krzyĹźowaniu, a nie palowaniu: "Część juĹź zgromadzonych [pretor (praetor peregrinus) Manlius Acilius Glabrio] zwyciężył w walce - wielu z nich poległo, wielu dostało się do niewoli. Jednych, ktĂłrzy byli naczelnikami spisku, kazał wychłostać i przybić do krzyĹźa, innych odesłał panom" (Livius, XXXIII 36)

   • W przypadku kary ostatecznej wszyscy staroĹźytni zgodnie piszą o krzyĹźu i krzyĹźowaniu, natomiast wyraĹşnie zaznaczają, kiedy był uĹźywany słup. Tak rozróşniał Swetoniusz i Diodoros: "Damophilos z Henny (...) rozkazał przywiązać ich [niewolnikĂłw] do kolumny i wychłostawszy odesłał zuchwale" (Diodoros, Biblioteka historyczna, XXXIV 2, Exc. Vat., p. 100, 101).

   • Jeszcze jeden tekst łacińskojęzycznego pisarza Florusa: "On bowiem [Perperny] zwyciężonych i obleganych ostatnio pod Henną głodem jakby zarazą zdusił, rozbĂłjnikĂłw ukarał więzieniem, kajdanami, ukrzyĹźowaniem" (Florus, Rzymskich wojen dwie księgi, II 7, Wojna niewolnicza)

   • "Poza tym na Sycylii powstała zaraza wojny niewolniczej szeroko dotknęła liczne prowincje. Albowiem i w Minturnae 450 niewolnikĂłw ukrzyĹźowano i w Sinuessie do 4000 niewolnikĂłw Quintus Metellus i Gnaeus Servilius Caepio zgnietli" (...) "Na Sycylii bowiem po konsulu Fulviusie konsul Piso zdobył miasto Mamertium, gdzie zabił 8000 zbiegłych niewolnikĂłw i ktĂłrych mĂłgł pochwycić, ukrzyĹźował" (Orosius, DziejĂłw przeciwko poganom ksiąg siedmioro, V 9)

   • Sallustius pisząc o powstaniu Spartakusa i jego fortelu w wywiedzeniu Rzymian w pole pisze o palach, ale nie w kontekście wykonywania kary śmierci: "jako straĹźnikĂłw z dala widnych postawili przed bramą obozu świeĹźe trupy podparte palami". (Sallustius, Dzieje, III 96)

   • Znakomity przykład rozróşniania, kiedy stosowano pal, a kiedy krzyĹź daje łacińskojęzyczny historyk Appian: "[Licinius Crassus] ścigał wycofującego się [Spartakusa] aĹź do morza, w celu przeprawienia się na Sycylię. Skoro go dosięgnął, zamknął go rowem i wałem, i palami" (...) "Spartakos (...) jeńca rzymskiego ukrzyĹźował w przestrzeni między dwoma wojskami, by pokazać swoim widok losu, jaki ich czeka, jeśli nie zwyciężą" (...) "wyginęli wszyscy, prĂłcz 6000, ktĂłrych ujęto i ukrzyĹźowano wzdłuĹź całej drogi z Kapui do Rzymu" (Appian, Dzieje rzymskie, Wojna domowa, I 539-558)

   • "Nie zajmowali się braniem jeńcĂłw, sprzedażą ani Ĺźadnym innym handlem wojennym, tylko śmieszno im było do rzezi, stryczka, ognia i krzyĹźa" (Tacyt, Dzieje, t. 1, ksi, 14)

   • "Cierpieli rozszarpywani przez psy albo przybici do krzyşów" (Tacyt, Dzieje, t. 1, ksi, 14)

   • O krzyĹźowaniu a nie palowaniu pisze teĹź Fillon w "Przeciw Flakkusowi": "Znane są mi przypadki, gdy w przeddzień takiego święta [urodzin cesarza] zdejmowano ukrzyĹźowanych (...) Lecz Flakkus nie wydał polecenia, by zdjąć ciała ukrzyĹźowanych. (...) "[Ĺťydzi] byli aresztowani, chłostani, torturowani i po tych wszystkich zniewagach, ktĂłrych było tyle, ile tylko ich ciała mogły znieść, ostateczna karą był krzyĹź. (...) [Flakkus] zarządził ukrzyĹźowanie Ĺźywych" (72, 84)

4. Rzymscy prawnicy o karach najwyĹźszych

   • Rzymski prawnik Paulus (II w) w swoich sentencjach wylicza róşne sposoby kary, przy czym za najwyĹźszą (summum supplicium) uwaĹźa między innymi ukrzyĹźowanie (crux): "Summa supplicia sunt crux crematio decollatio" (Sentencje Paulusa 5:17:2)

   • Prawnik Kallistratus (II/III w) za najwyĹźszą uwaĹźa powieszenie na widłach (ad furcam): "Capitalium poenarum fere isti gradus sunt, summum suplicium esse videtur ad furcam damnatio" (D. 48:19:28, pr. Call 1.6 Call de cogn.) Widły służące do wieszania miały kształt litery Y. Kara powieszenia na widłach zastąpiła karę ukrzyĹźowania (na krzyĹźu T lub łacińskim) zniesioną przez Konstantyna po upaństwowieniu chrześcijaństwa. Wielu historykĂłw uwaĹźa, Ĺźe poprzeczna belka (patibulum) dĹşwigana przez skazańca pochodziła miała pierwotnie kształt spłaszczonej litery V i dopiero później została zastąpioną prostą belką.

   • Ulpian, prawnik z III w rĂłwnieĹź pisze o karze śmierci na widłach (ad furcam): "Nam in primis dcuriones in mettallum damnari non possunt nec in opus metalli, nec furcae subici vel vivi exuri" (D. 48:19:11 Ulp. 1.10 de off. proc.). W innym miejscu wylicza kary pod względem surowości. WśrĂłd nich, na trzecim miejscu (po wydaniu dzikim zwierzętom i po spaleniu Ĺźywcem) pojawia się powieszenie na widłach: "alios quero in furca suspendisse" (D. 48:13:7 Ulp 1.7 de off. procon.)

   Flawiusz o groĹşbie Bassusa

   "[Bassus] kazał mianowicie postawić krzyż [gr. stauros], jak gdyby już zaraz miał na nim rozpiąć Eleazara. Na ten widok jeszcze większy ból ścisnął serca patrzących z twierdzy [...] jęli oni teraz wołać, że nie są w stanie patrzeć na męki" (Flawiusz, Wojna Żydowska, VII:4:4:202).

   Obrońcy twierdzy byli wciąż oblegani przez Rzymian, którzy stale podprowadzali wały pod mury, budowali machiny oblężnicze i wieże. Jeżeli Bassus postawił w ziemi pal, to co takiego wystraszyło obrońców? Widoków pali po stronie oblegających ich Rzymian mieli pod dostatkiem, a nagle ten jeden tak bardzo ich przeraził. Musiał stać zresztą w pewnej odległości, by nie narażać Rzymian na niebezpieczeństwo. Czym takim się wyróżniał, że Żydzi z daleka poznali, że ten pal ma służyć do powieszenia na nim człowieka, a nie do budowy nowej machiny czy wału?

ŚJ nie potrafią wskazać żadnego poważnego współczesnego historyka, który dowodziłby, że Rzymianie przybijali ludzi do prostych pali. Nie ma takich publikacji w żadnym poważnym czasopiśmie historycznym. Rzymianie rzeczywiście znali i czasami stosowali pal, ale nigdy do niego nie przybijali (przynajmniej nie ma na to żadnych dowodów) tylko nawlekali na niego.

BROOKLYN